[lang_es-es]El guaraní es un idioma hablado por más del 80 por ciento de la población, tanto del campo como en la ciudad. Además de ser lengua oficial del Paraguay, desde el 2009 es uno de los idiomas oficiales del Mercosur, junto con el castellano y el portugués. [/lang_es-es]
[lang_gu]Guaraníningo amo 80 porsiénto rupi ñane retãygua, oka ha tavahapegua, oñe’ẽ ñane retãme. Ha’e Paraguái ñe’ẽ tee ha upéva ári 2009 guive Mercosur ñe’ẽ tee castellano ha portugués ndive.[/lang_gu]
El “Guaraní ñe’ë ára” (día del idioma guaraní), se celebra desde 1967 cada 25 de agosto, por ser ese el día cuando el guaraní adopta el rango constitucional como idioma nacional.
Pero recién con la Constitución de 1992 el guaraní se convierte en idioma oficial junto con el español, disponiéndose, además, la obligatoriedad de la enseñanza del guaraní como lengua materna, y que el conocimiento debe ser instruido empleando ambas lenguas.
A modo de celebración de este día, acercamos un texto del estudioso de nuestro idioma, Miguel Verón, quien relata un encuentro imaginario con el idioma.
CHE ÑE’Ẽ
Maiteípa che ñe’ẽ, guarani rohayhuetéva. Péinako chave, mayma nemomorãhára apytépe, ne’aramboty ko’ẽme, ajami rombovy’apavẽ. 43 ro’ýje remboty ne ro’yeta apytépe. Jeko yma, posu, pasu, paposu ro’y rupi, mamóti jaikuaa, che jarýi jaryikuéra oikovépemi gueteri ha’eño Amérika yvy jepysópe, nde neasãi, nembarete ha nereakuãmombyry ko yvy pehẽ guasúpe; yvy guive yvatévo, kuarahy resẽ guive kuarahyreikévo, nde reikove ha nde’ayvu, ha ore ramoinguéra ijaguara nderehe. Nde pytu opyta ko’ág̃a meve tenda, tava, ysyry, yvyra, mymba ha ka’avo réraramo.
Ára og̃uahẽva’ekue ojasurúvo nde rekovépe pytagua rekomarã, ha vokóikema mboka, kurusu ha mba’asy oipykua ha omboypi ne ñe’ẽharakuérape, katu nde rejetyvyro, nereñemomirĩri ha reñepyta’ã ani hag̃ua ndepytupa. Opaichagua royrõ ha mba’evai ojejapi nderehe nerundívo, ndékatu reñeñotỹ ha ñeñembohupa akói ára g̃uarãicha che ypykuéra korasõ ha apytu’ũme, ha péicha rupi mayma tekovai ojejopýva nde rehe nanemovãi; neasãi ha reñembohapo hatãve uveíkatu. Kunuminguéra oisyryku nde pytu isy pyti’áre, nde rembohete, remboho’o, remboheko ha remoñembo’y mayma kuimba’e ha kuña opu’ã pyahúva nde yvýpe. Ha’ekuéra katu oiko ha oikovese nde ijurupekuéra, jepémo pytagua ñe’ẽ año ojejopy ha ojepyso opa hendápe.
Nde rupi che ryke’y Lambare oguerosapukái tekojejopy oñuãva hetã: “mba’eichapa rupi oúta pytaguakuéra omboaparypy tetã guarani oikuaa’ỹre iñe’ẽ ha imba’embyasy”; nde rupi kuña tekosã oikuaa’ỹva, India Juliana, Anahi ha ambueve, ojetyvyro ombotatapejúvo tembiguái reko oipykuáva hetã. Nendive che retãyguakuéra oikove, opurahéi, hasẽ ha ovy’ámi; ndepype ogueroayvu tetã rayhu Tetã Purahéipe, ha opurahéi hembiayjárape ñorairõ pa’ũme Che Lucero Aguai’y.
Iko’ẽ ára che retã ijyva’a ha opytaite pytagua poguýpe, ojapo 140 ro’y rupi, ha upévo Mitre ha Sarmiento kyse ijurúpe ojepoi nde ári nembo’i, nemongu’ichochõ ha nemboguetévo yvy ape árigui. Upete guive mbo’ehaópe mitãnguéra ojejurupete, ojejurumboty, oñemoñe’ẽngu ha iñeapytu’ũ’apytĩ; mbo’ehao katu itapere, Paraguái huguysyry. Vy’apópe pytagua oguerokekẽ nde mano, katu che retã opu’ã jey haguéicha ikusuguégui nde avei maino’i pepo apýre resẽ pytũ’ymágui ha reñembohapo hatãve tetãygua tee korasõme. Ára peteĩ jeko che pehẽnguekuéra boliviayguápe omyañamyaña viru rekaha Inglaterra ha Estadounidoygua ha oike Paraguái yvýpe, ha vokóikema nemboykevakuéra oñepyrũ nderupi, ñemboyvytu, nembotuli ha ndékatu néikema reipykúi reipysyrõvo che retã Cháko ruguáre; mboka ipu’apenovévaje nde raka’e. Opávo jejuka guasu maratya oguerúva, ndéve g̃uarã opa ñemochĩchĩ, reñeñomi ha rejehechagui jey, ha ndékatu reñeñongatu jeýnte che retãygua korasõ ha angakuápe.
Ndaikatuvéimaire lopoguasukuéra nemoñemi nderayhuharakuéra nderupíre yvate mbyja ko’ẽjúicha, 1967-me rejehechakuaa –ohechakuaa moñaivaieta Paraguáipe ohayhu’ỹva- nde che retã ñe’ẽha avei castellano ndive; katu jepiveguáicha Castilla ñe’ẽ añónte oñemochĩchĩ ha oñemotenonde. Ko’ág̃a, jepémo nde che retã ñe’ẽ tee castellano ykére 18 ro’y guivéma, yvateguakuéra ndereko ñemboyképe. Mitãmimi, kuimba’e ha kuñáva, ijayvúva ndepype año ojejurumboty ha oñeapytu’ũ’apytĩ gueteri mbo’ehaópe; opaite che retãygua ipytuhẽva nde pytu añóme oikove ñemboyképe; poguasukuéra omochĩchĩvégui teko ambue oapo’i Paraguái rapo tee. Katu orekuéra ne memby tee ko’ág̃a rupi ropáyma, roguata, roñakarapu’ã, roñe’ẽ ha rojeytyvyro ñepyrũma; nda’ijavéima tesahũ, jeapo’i, tekomarã ha ñemboyke; rosapukái ha rohendukáma ore reko ha ore ayvu: ha’evéma ñemboyke Paraguáipe.
Guarani che ñe’ẽ, hetaite mboka oñembohu’úvami nderehe ko’ág̃a rupi oñemombo ñepyrũma, ha Paraguái ra’y ha rajy tee rojohujeýma ore rape oñemokañyva’ekue ore hegui, ha roipykúi ñepyrũma yvy marãe’ỹ rapére. Hetahetavéningo nderayhu ha nemochĩchĩva ko’ág̃a rupi, ha mbovymbovyve nderayhu’ỹ ha nembogueséva yvy ape árigui; moñái ñemoñare ha pytagua rembiguáinte ningo umi nemboykevaietéva ymaite guive, katu umíva opytáma tapykuépe.
Og̃uahẽma ára, che ñe’ẽ, ore poyvi pytã, morotĩ ha hovy ndive reveve ha mbyja ka’arupy ykére rejajáivo. Ko’ẽko’ẽre oreaguara nderehe, nendive che retã osẽma ñeñapytĩ ha javoráigui; techapyrãma ningo nde rejupi remimbi yvate, ha maymáva hovayváma nderehe.
Ne’aramboty árape, che ayvu tee, orekuéra nderayhuha ro’éma ndéve romochichĩ ha romotendondevetaha mayma ñe’ẽgui, ha romoĩtaha ore ati’y, ore apytu’ũ ha ore korasõ nde rejajái añete hag̃ua ore retãme. Ko mokõisa ro’y Paraguái Estado heñói hague ára jegueromandu’ápe, oreku’íta nderayhupápe anivéma hag̃ua nde reñeñomi, rejeguerotĩ térã reñemomirĩ. Ko ára guive rohyvykoivéta nde yvy. Nde ore mbyjako’ẽ ha ore jerovia, nde ore korasõsa; nde ore retã Paraguái ñe’ẽ tee ha tekokatu rape.
Miguel Ángel Verón
25 jasypoapy 2010
