Tu idioma es la casa de tu alma/Ahí viven tus padres y tus abuelos.
En esa casa milenaria/hogar de tus recuerdos/permanece tu palabra
Por eso, no llores la muerte de tu cuerpo/ni llores la muerte de tu alma,
tu cuerpo permanece en el rostro de tus hijos,
tu alma, eternece en el fulgor de las estrellas.
(LA CASA DE TU ALMA,
Jorge Miguel Cocom Pech, ñe’ẽpapára maya)
Ñe’ẽ
Ñe’ẽ[1] ningo pojoapy[2] ndetuicháva omoheñoiva’ekue yvypóra ojerojerakuévo ava háicha aretemíma. Ha’e naheñóiriva’ekue péicha péichante, peteĩ ko’ẽme. Mbegue mbeguépe yvypóra oguerojerava’ekue oúvo ha upéva ojapóma amo 65.000 ro’y rupi. Tenonderã ipererĩmínte, pokã iñe’ẽndy, upéi katu iñanambusu, hypy ha hypy’ũ oúvo. Jack C. ha hembiapo irũ (1997) he’i ha’eha yvypóra rembiporu teete oñopẽva ojuehe mba’eryapu pojoapy kakuaavépe. Karai Claude Hagège ojepy’amongeta he’ívo ñe’ẽ rupi ojekuaaukaha hetaite jepokuaa ha arandupy ohechaukáva yvypóra reko.
Ypykuéra[3] guaraníme g̃uarã, ayvuhína ánga jeýnte, ha’e rupínte yvypóra oñembo’y ha oikove. Ichupekuéra g̃uarã, ánga ha ayvu[4] peteĩnte, ndaikatúi ojepe’a ojoehegui. Tembiapo kakuaaite Ayvu Rapyta León Cadogan ombokuatiava’ekuépe ojejuhu Ñamandu opa mba’e apohare ha ipu’akapáva hesekuéra, oguerojera rire heterã, ha omoheñói mboyve arapy[5], jeko oguerojerahague ayvu ha upéi mborayhu ambue tapichakuérape ha ipahápe purahéi ñembo’e. Oliver-pe “Ñe’ẽ” hína tupão ojererohoryhápe iñe’aharakuéra ánga[6].
Tuichaitekoe rehe ñe’ẽnguéra yvypóra rekovépe, ha pya’etemi ogue rehe oúvo yvy ape árigui niko upe 2016-pe, Mayma tetã Joajuvusu[7] ojapyhy ko 2019 ha’e haḡua “Ypykuéra Ñe’ẽita Yvy Ape Arigua Ary”[8], ojehesape’a rekávo mayma tapichápe ivaihahína ñe’ẽnguéra ñembokusugue, tove maymáva toko’ipa hesehapekuéra oñangarekóvo, hesãikatui hag̃ua hikuái.
Ko ñe’ẽ jepyahapyrépe oñehesa’ỹjóta mba’éichapa oĩhína ñe’ẽnguéra, ko’ýte umi avaitéva ayvu. Tenonderã ojehecháta mba’éichapa oĩ opaite tetãme yvy ape ári, upéi América-pe ha amo ipahápe Paraguáipe. Oñemyesakãta mba’éicha ha mba’e rehepa oguekuaa ñe’ẽ; avei oñemoha’angáta moñe’ẽhára resa renondépe mba’éichapa mbovymi ñe’ẽ ojepyso ha okakuaa kakuaave ko’ẽreíre, ha hetaitereive katu hapopiru oúvo. Ipahávo oñehakã’i’óta mba’éichapa oñeñangarekokuaa ñe’ẽnguéra rehe, ko’ýte Estado guive, ikatu hag̃uáicha opavaite hesãikatui ha oikovepuku iñe’ẽharakuéra ha mayma yvypóra ko’ẽ pyahurã.
Ojepyaha rekávo, ojeporuvéta -oñemboyke’ỹ rehe ambue- ñe’ẽpykuaahára[9] David Crystal apytu’ũroky, ha’e omboguapyva’ekue mokõi arandukápe: La muerte de las lenguas ha Revolución del Lenguaje-pe. Ko tapicha arandu niko hetaiterei ohapykuerereka ñe’ẽ rekove ko yvy ape ári. Oipyaháva ko haipy ojokupyty hendive heta hemimo’ãme, ha upéicha rupi opyrũvéta ipypore ári ohaikuévo.
Ñe’ẽnguéra reko yvy ape ári
Heta marandu oñemyasãi opa rupi ñe’ẽ rehegua. Ndojekuaaporãi mboyetépa ojeporúneraka’e yma ha avei ko’ag̃aitérõ yvy ape ári, katu oje’ekuaa ymave hetaitereive omumu hague ko’ápe ha amo. Crystal (2001) omyesakã he’ívo: “La mayoría de los libros de referencia publicados desde comienzos de los años ochenta ofrecen una cifra que oscila entre 6.000 a 7.000, pero en las últimas décadas se calculan cifras entre 3.000 y 7.000” (p.15).
Ñe’ẽ ha teko ojehechagi rupi hetaitereíma ojejuka yvy ape ári. Ko’ág̃a rupi, jepémo oje’e yvypóra iñarandu ha oñakãrapu’ãveha, ñavõ ary ojejuka 25 ayvu rupi, ha péichante ojehórõ hese, ko sa’ary[10] hu’ãvo oje’etemi pe amo 2.500 rupintema oikovetahína.
Mba’evaikohína ayvu ñemano; ñe’ẽ niko ndaha’éi tembiporu tapichakuéra ojoaju ha ojokupyty hag̃ua añónte. He’iháicha Hagège, ha’e oguévo ichi’ĩve yvpóra arapy, ha iñapytu’ũkatu ijypi. Oguévo ayvu, ogue avei teko ha’e ogueroguatáva, opa peteĩ tembiporu ojehecha, oñehesa’ỹjo ha ojejapyhy hag̃ua arapy.
Mba’éichapa omano ñe’ẽ
Ñe’ẽ ningo ogue iñe’ẽharakuéra hete’õ[11] vove. Oĩ he’íva ogueha omano vove pe iñe’ẽhára pahaite opytáva; oĩvékatu he’íva ogueha hete’õ vove iñe’ẽhára paha mokõiha, upe opytáva ndaikatuvéi rehema oiporu ko pojoapy ha’eñóntema oikuaa rehe. “Una lengua muere cuando no queda nadie que la hable. Decir de una lengua que ha muerto es como decirlo de una persona. No podría ser de otra forma, porque las lenguas no existen sin las personas” (Cristal, 2001, p.13).
Mba’érepa ogue oúvo ñe’ẽnguéra
Heta mba’ekuére niko ikusugue oúvo ñe’ẽ. Hasy ojekuaa hag̃ua mboýpa ha mba’érepa omano oúvo yma guive. Mboyete ayvúnepa oĩneraka’e yma hasy avei ojekuaávo. Crystal (2001) ohakã’i’o ko mba’e ha imandu’ávo Michael Krauss rehe, he’i 10.000 ary rupi tapykuévo oiméne hague ojeporu michĩvéramo 5.000 ha hetavéramo 20.000 ayvu (p.83-84).
Omohenda mokõi hendáicha mba’e rehepa omanokuaa ñe’ẽ: iñe’ẽharakuéra rekove oikéramo tesaparápe[12] ha iporuharakuéra arandupy oñemoambue rehe[13]. Tenondegua rehe oñe’ẽvo, he’i ñe’ẽ ogueha iporuharakuéra omanombáramo; oimeraẽ mba’e ojehuvaíva iporuhárape ho’avai iñe’ẽme. Mbohapy mba’e rehe oñe’ẽ ko’ápe: catástrofes naturales, factores económicos ha factores políticos. Heta catásfrofe, taha’e terremoto, huracán, inundación, volcán jekapu, cataclismo hetaiterei tekohapy[14] oikohápe mbovy tapicha ojukapa, ha hendivekuéra oho avei iñe’ẽ. Umi Factor económico kuápe ogueroike mba’asy ha vare’a. Economía oguatavaíramo ñe’ẽharakuéra hete’õkuaa, taha’e vare’aiterei oñuãre ichupekuéra[15] térã katu mba’asyvaikuégui, ko’ýte umi ojeroikepyahúva umi tendápe: “doscientos años después de la llegada de los primeros colonos europeos a América, un 90% de la población indígena, según los datos disponibles, había muerto a causa de las enfermedades que llevaban consigo tanto los animales como las personas” (2001:87). Política rehegua situ avei ojukakuaa ñe’ẽ, péicha ku tetã imbaretetereivéva ojopýramo ambuépe ha ombopytupa ichugui heko ha iñe’ẽ; tapichakuéra jejukapaguasu[16] ha ñorairõ[17] hína imbaretevéva koichagua mba’evai apytépe (Crystal, 2001, p.85-103).
Oñe’ẽvo mokõiha mba’e rehe, umi omoambuéva tetãnguéra reko, Crystal omyesakã ikatuha tekohapyguakuéra oikove gueteri, katu iñe’ẽnguéra ikusuguéma. Kóicha jeyvéramo oiko, tapichakuéra hesãiguasu, oiko katui oikohapevoi, katu iñe’ẽnguéra ko’ẽreíre ikangy kangyve, ha upéi ogue. Péicha ojehu arandupy imbaretéva ombopoguy ha omohendaguéramo ambuépe[18], ha upéichape ombopytupa ichupe. Ko mba’e ojehu opaite continente-pe, América-pe castellano, portugués, inglés ha ambueve ojejopy mbaretépe ypykuéra rehe, ha mbaretekangýpe omoñe’ẽ’o ichupekuéra; ndohejavéi ichupekuéra oikove iñe’ẽme: “El aprendizaje de una lengua dominante -como el español o el portugués en Sudamérica, el suahili en buena parte de África Oriental, el quechua y el aimara en los países andinos, y el inglés que se ha extendido prácticamente a todas partes -facilita enormemente este proceso” (Crystal, 2001, p. 93).
Tetãnguéra oñembopoguyva’ekue[19] oñemonandi ha oñeñe’ẽ’o rehe niko hetaiterei hendápe upeichagua tetã ayvu teete[20] oñemboyke ñe’ẽ poru renda[21] ikatehágui, ko’ýte mbo’ehaovusúgui[22], oikoháicha tetãnguéra America-yguápe; peteĩmi tetãme jepe noñembo’éi avaitevakuéra[23] ñe’ẽme ko’ã mbo’ehaópe; Paraguáipe guarani oike michĩmi, katu ténge téngepe, ñe’ẽ oñembo’évaramo[24] año. Upéicha avei ojehu ambue continente-pe: “Ningún país africano utiliza sus lenguas vernáculas en la educación superior, siendo el inglés la opción empleada en la mayoría de los casos” (Crystal,2005, p. 34).
Mbovymi ayvu jepyso yvy ape ári[25]
Ayvu niko na’imbaretéi térã na’ikangýi ijehegui; pokatu[26] ha’e oguerekóva ou oka guivo, ome’ẽ ichupe iñe’ẽharakuéra. Ñe’ẽ ñemombarete térã ñemokangy oho ojopógui política ha economía rehe. Umi tetã imbarete ha oporombopoguýva ayvu okakuaa ko’ẽreíre; oñembopoguy mba’évakatu oñemokangy, oñemomirĩ ha, amo ipahápe, ojejuka. Peteĩ tetã oñembopoguy ha ojehuguy’o hag̃ua niko tenonderãitevoi ojeheko’o ha oñeñe’ẽ’o, ỹramo ndaikatumo’ãi ojepykua, tetã pokatu teete oĩre heko ha iñe’ẽme. Umi tetã colonialista oikuaaporã upéva. Tetãnguéra oñembopoguy ha ojepykuáramo ojukaitemi iñe’ẽ. Iporãiteva’erãkuri tetãnguéra ojokupyty ha oñopytyvõramo, katu yvypóra rekoasa ohechauka ndaupeichaiha.
Crystal ohechauka mba’éichapa mbovymi ñe’ẽ oguerahapa iguýre ambuekuérape ha ombopytupa ojuhúvape. Oĩ poapy ñe’ẽ hetaitereirasa iñe’ẽhárava, umivahína mandarin, español, inglés, bengalí, hindi, portugués, ruso, ha japonés, upe ary 1999-pe ombyatýva 2.400 millón[27] ñe’ẽhára. Ojepysóramo umi 20 ñe’ẽ ojeporuvévape, umíva oiporu 3.200 millón tapicha, mbyterasaporã yvypóra oikovéva ko yvy ape ári upéramo. Omyesakãve ohakã’i’óvo: “Si proseguimos con este análisis acabaríamos comprobando que el 4% de las lenguas del mundo son habladas por el 96% de la población mundial. Si damos la vuelta a esta cifra obtendremos que el 96% de la población mundial habla solo el 4% de las lenguas del mundo” (Crystal, 2001, p.27).
Ñe’ẽ oikéva tesaparápe[28]
Ko’ã marandu ombyatýva karai Crystal (2001, p.27) ohechauka hetaiterei ñe’ẽ oikeha tesaparápe, ha iñypytũha henonderã, ha hovakekuéra katu mbovymi ñe’ẽ imbaretevavoi ojepyso jepysoveha ohóvo, máramo ojehu’ỹ haguéicha yvypóra rekovépe.
Ko ñe’ẽpykuaahára ombohovake umi ñe’ẽ iporuharahetáva ha umi oñemokangy ha oguéva ohóvo ndive. Oĩ 500 ñe’ẽ rupi 100 tapichántema oiporúva; 1.500 ñe’ẽ rupi ni 1000-ma ndoiporuvéiva; 3.340 katu 10.000 rupintema oñe’ẽva. Oikuaaukave ohaíramo guare upe aranduka oĩha 51 ñe’ẽ peteĩmíntema oñe’ẽva: 28 oĩ Australia-pe, 8 Estados Unidos-pe, 3 Sudamérica-pe, 3 África-pe, 6 Asia-pe, ha 3 y pa’ũ[29] Pacífico-pe.
Ojekuaa hag̃ua peteĩ ñe’ẽpa oikekuaa térã oikéma tesaparápe, heta mba’e ojeguereko tesarenondépe; peteĩva hína iñe’ẽhára hetakue. Oĩ he’íva ñe’ẽ oiporúva 100.000 tapicha hekoresãi ha oikovepukukuaataha gueteri, ha sa’ive iñe’ẽhára katu ivaiha isitu. Crystal ohechauka oiméramo umi ñe’ẽ oiporúva 20.000 térã mbovyve tapicha oikemaha jejopýpe, 4.000 rupi oĩhahína péva pe sitúpe.
Si se toma una población de 20.000 como referencia del nivel de peligro, significa que estamos hablando de 4.000 lenguas, la mayoría de las cuales se encuentran en aquellas partes del mundo donde las lenguas son más numerosas, especialmente en las regiones ecuatoriales de todos los continentes. (Crystal, 2001, p.27).
Ñe’ẽnguéra América-pe
América niko ko’ag̃aite peve omboyke ha oroyrõme ogueroko iñe’ẽnguéra teete, ha’éva umi ypykue ayvu. Umíva oikove gueteri techagípe, Estado omboyke ha omboypi rupi ichupekuéra. Europa poguýpe oĩ aja ha tetã America-ygua isãso rire, umi ñe’ẽ oñemboyke. Estado rembiapo ha tekombo’égui voimi oñemboyke opavavéva, oiko haguéicha guarani rehe. Kóva rehe oikova’ekue Paraguáipe ojepysokuaa opa tetãme. Peteĩ ary Paraguái isãso haguépe, oñemohendáma Estado guive guarani oñemboykeva’erãha mbo’ehaógui. Péicha oiko hag̃ua, oñemohenda 15 jasykõi 1812-pe, Junta Superior Gubernativa oguenohẽramo guare “Instrucción para Maestros de Primeras Letras”, omohenda haguépe tekotevẽha oñembogue ko ñe’ẽ mbo’ehaógui.
Ko’ág̃a meve tetã ñembopoguy rãimbore[30] imbarete América-pe. Ko yvy pehẽ guasúpe oikove amo 750 rasami ayvu indígena mba’éva. Atlas Sociolingüístico de Pueblos Indígenas en América Latina-pe ojejuhu tetãAmérica Latina-yguápe oikoveha 557 ayvu; Crystal he’i Norteamérica-pe ojejuhuha 187 ha Alaska-pe katu 20 avaitéva ñe’ẽ. Oñembojoajupáramo, ojejuhu 764 oĩha América yvýpe. Umíva apytégui hetaitereive oiko’ímava. Umi 187 Norteamérica pegua oĩ ipytupa hag̃uaichaite, he’ive (Crystal,2001, p.33).
Mba’éicha rupípa América ayvu teetekuéra oĩ péicha
Avaitéva retãnguéra ñembopoguy[31] sa’ary XVI-pe guare rapykuere niko hína ijayvukuéra tee jehechagi ha ñemboyke[32] ko’ág̃a rupi ojehecháva. Karai Antonio Nebrija, Castellano Ñe’ẽtekuaa peteĩha haihare 1492-pe, he’ími: “La lengua es compañera del imperio”. Ichupe g̃uarã opaite yvy ojasuru haguépe España-ygua katuetei ojepyso ha ojejopyva’erã Castilla ñe’ẽ ha oñembogueva’erã ayvu tee upe rupigua. Ha upéicha ojehu tetãnguéra oike haguépe España, Portugal, Inglaterra, Francia ha ambueve tetã Europa-ygua; iñe’ẽnguéra, itupãjerovia, iñemonde, hembikuaa ha heko opaichagua oporojopy ha umíva mbeguekatúpe omokangy ha ombopytupa umi ko’apeguávape.
Tetãnguéra America-ygua ñemosãso Europa-gui ndouporãi avaitéva ha ijayvukuérape; upete guive oiko’asyve uvei hikuái. Estado nación oñemoheñóiva ouvai ichupekuéra. Paraguái ha mokõi tetãme oikova’ekue ha oikóva omyesakã tini ko mba’e oje’éva, ha ojeporukuaa techapyrãramo. Oñe’ẽvo kóva rehe, Kalisch (2005:47) he’i Estado nación heñóivo, Paraguáipe, avaitéva reko ojepepokytĩ hague peteĩ jeguapýpe, umi tapicha oñemboykete rupi Estado nación jeguerojera ha ñemboguatágui. Brasil ñe’ẽnguéra rehe opokóvo, Crystal omombe’u hetaiterei ñe’ẽ oikovehague yma ojapyhara mboyve Portugal-gua, ha upe rire omano hague: “Se calcula que el número de lenguas que se hablaban en Brasil el año 1500 d.C era de alrededor de 1.175, y actualmente es menor de 200” (Crystal, 2001, p.85).
Argentina-pe avaitéva, ha hendivekuéra heko ha iñe’ẽ, oñemboykete 1810 rire. Martínez Sarasola he’i avaitéva Argentina pegua hatã oipytyvõ hague ko tetã isãso hag̃ua 1810-pe, katu tekoasa oñemombe’úva Estado[33] guive máramo na’imandu’áiva hesekuéra. Ha’ekuéra oñemongu’e ha oñepia’ãva’ekue umi tapicha hatãve oñorairõva’ekue ko tetã isãso hag̃ua yke rehe, he’i karai Sarasola:
Tuvieron (los indígenas) la posibilidad de establecer contacto con los verdaderos patriotas de la argentina: San Martín, Belgrano, Moreno, Castelli, Artigas, Güemes, Dorrego, el mismo Rosas en determinado momento. Es decir, ellos pensaron un país con los indígenas. Esto estuvo presente hasta bien avanzado el siglo XIX. Efectivamente, han tenido gran participación en grandes hitos de la historia argentina como las que nombraste, hasta las proclamas de independencia fueron traducidos a los idiomas indígenas. Y podríamos seguir agregando distintos momentos, hasta que finalmente el proyecto de nación que se consolidó primó y optó por la vía de eliminar a los pueblos originarios, de excluirlos (2014).
Tetãnguéra America-ygua joajúgui avei oñemboyke vaitéva ayvu. Ko’ãva ndoikéi upe rupi; umíva oguata Europa ñe’ẽme añoite. He’iháicha Verón (2017), Organización de Estados Americanos (OEA), oñemoheñoiva’ekue 1948-pe, ojapyhy iñe’ẽ teéramo ha oiporu hembiapópe[34] castellano, portugués, inglés ha francés año. Ojehechaháicha, irundyve hína ñe’ẽ ouva’ekue para[35] mboypýrigui. Ambue tetãnguéra joaju tuicháva oñemoheñoiva’ekue 2010-pe hína Comunidad de Estados Latinoamericanos y Caribeños (CELAC); kóva ojapyhy iñe’ẽ teéramo castellano, portugués, francés, inglés ha neerlandés térã holandés. Ambueve hína Unión de Naciones Sudamericanas (UNASUR), oñemoheñoiva’ekue 2008-pe. Ko tetã jokupyty ojapyhy iñe’ẽ teéramo castellano, inglés, portugués ha neerlandés térã holandés.
Tapicha Europa térã Asia-ygua oñeporandúne moõpa oime América ñe’ẽ teete maymáva; mba’e rehepa guarani, quechua ha aimara, oiporúva peteĩteĩva amo 10 millón tapicha rupi oñemboyke ko’ã tetã joajúgui, ha ojegueroike holandés, oiporúva 500 mil ñe’ẽhára rupinte Surinam-pe, CELAC ha UNASUR ñe’ẽ tee ha rembiapo ñe’ẽramo. Verón (2017) ombohovái he’ívo: guarani, quechua, aimara ha ambue ñe’ẽ oiporúva hetaitereirasa tapicha oñemboykeha América mba’e tee hague rehe; iñangaipa ypy[36] hína heñói rehe América ha ndahuguy-Europa-i[37] rehe. Guarani añoite niko avaitéva ayvu oike’imíva Mercado Común del Sur (MERCOSUR) Parlamento-pe; upépe oñemoñe’ẽasa guaraníme oje’éva portugués térã castellano-pe, ha ichugui ko’ã mokõime oñembyaty jave ipypeguakuéra. Katu guarani ndaha’éi MERCOSUR ñe’ẽ tee.
Ypykuéra ayvu Paraguáipe
Yvy jepyso ko’ág̃a oñehenóiva Paraguáipe heta avaitéva retã oĩmi ha oĩ gueteri, ha opavave ijayvu tee. Upe hetave ojeporu ha ojepysóva oúramo guare Europa-ygua hína guarani, oiporúva umi guarani ha avei ha’e’ỹva. Ko ñe’ẽ ojepyso upéramo tetã ko’ag̃aguápe: Paraguái, Brasil, Argentina, Bolivia ha Uruguái-pe; upéichante avei michĩmi Perú, Ecuador ha Guyanas-pe (González Torres, 1997, p.12-13).
Ko’ag̃aitéramo, oikove gueteri 19 ypykuéra aty ko tetãme, ha ijapytepekuéra oĩ oiko’íva ha avei hesãiva. Guana ha manjui hína umi oikevéva tesaparápe; umi guana apytépe irundýntemakuri oiporúva iñe’ẽ, ha umíva kuñakarai g̃uaig̃ui memete. 2015-pe Paraguái Ñe’ẽnguéra Sãmbyhyha[38] (PÑS) oñepyrũ omba’apo hendivekuéra ombohekove mbaretejey[39] potávo iñe’ẽnguéra, ha upéva reheae ko’ág̃a mitãnguéra oiporumimijeýma. Manjui retã ndive avei omba’apohína PÑS ha ikatueténte ko’ẽrõ ára iñe’ẽnguéra imbaretevejey.
Nivaclé ha ayoreo ñe’ẽ umi oĩporãvéva; nivaclé retã oguerekóma peteĩ Comisión Lingüística, ha ombosako’íma tekoguataha[40] omoheñói hag̃ua peteĩ iñe’ẽnguéra rerekua[41]. Ayoreo ha Ache guarani retã omba’apokyre’ỹ avei hína omoheñói mbotávo comisión lingüística, omba’apoporãve rekávo iñe’ẽnguéra rehe.
Ymavémi ypykuéra ayvu oñemboykeve, ha ko’ág̃a rupi oñeñe’ẽha’ãve hesekuéra, katu umíva ndohupytýi gueteri ojehapo’o hag̃ua ypykue pypore jehechagi. Tekotevẽnte Estado ha tetãyguakuéra maymáva ojehesape’a ha oñemboguata tembiaporã ojekuaauka ha oñembo’e hag̃ua avaitevakuéra retã, reko ha ñe’ẽ Paraguái tuichakue javeve. Ymaite guive ndaipóriva política avaitéva ha ijayvukuérape g̃uarã, oñemboyke uveíkatu ichupekuéra Estado nación-gui América yvýpe:
La ausencia de una política cultural que desenvuelva el genio indígena, ha evitado la aparición frecuente de los valores autóctonos en el continente americano. El simietismo intelectual, que prospera y halla cotización en toda colonia, se ha empeñado en el Nuevo Mundo en destruir y difamar los gérmenes de la Cultura autóctona, en el deseo de trasplantar a estas tierras la civilización europea, o sea la forma cristalizada -forma sin alma, caparazón sin contenido- de una Cultura que no es la nuestra. Los males desencadenados en estas tierras por las mentalidades colonizantes son incalculables (González,1976, p.22).
Ñe’ẽnguéra renonderã
Ñe’ẽ niko ndoikovéi ijehegui, ndojehechái ichupe oguatáramo oikóvo pérupi térã ijayvuramohína ha’eñorei. Ha’e oikove tapicha apytu’ũ, korasõ ha jurúpe. Yvypóra hína hóga tee. Hesãi hag̃ua oikova’erã mokõi mba’e: iñe’ẽharava’erã, ha ikatuvéramo hetamiva’erã, ha -upéva ári- oikeva’erã iñe’ẽhára korasõme. Ñe’ẽ niko ojehaityporaẽ iñe’ẽhára korasõme, upéi ojerojera iñapytu’ũme ha ipotyjera ijurúpe. Péva he’ise pe ñe’ẽhára ohayhuva’erãha ijayvu, ijaguarava’erãha hese ha péicharamomante oikuaaséta, ogueroikéta iñapytu’ũme ha ohyvykói upépe, ha upe rire katu ogueroayvúta opa hendápa ha opa mba’erã hekovépe.
Oje’éma haguéicha ko tembiapópe, mokõi mba’énte ojukakuaa ñe’ẽnguérape: omanombáramo iñe’ẽhára térã katu ko’ãva ohejáramo ichupe ogue, péva he’ise, ijarakuéra oikove gueteri, katu heta mba’ekuére oheja ijayvu ogue ikorasõ, iñapytu’ũ ha ijurúgui. Ndaipóri tapicha térã tapicha aty ohejase ha ohejáva heko ha ijayvu ohejaseguirei; opaite tembiasakue ojejuhukuaávape ojehecha yvypóra ohejaha iñe’ẽ ojejopy rupi, ndaikatuveiete rupíntema oikove ipype, he’iséva, ndojehejavéi rupi ichupe oikove iñe’ẽme.
Hetaiterei ojehuva’ekue ko yvy ape ári oñembohysyikuaa. Oñemyesakãve hag̃ua, ojejapyhykuaa mokõi káso oikova’ekue Paraguáipe: umi qom Benjamín Aceval pegua ha guana oikóva Vallemi, Concepción yvýpe káso. 1980 rupi, umi qom oñemoĩ oñoñe’ẽme ohejávo iñe’ẽ ha oikuaapyhy guarani ha castellano. Ohechakuaa hikuái ndaikatumo’ãihavoi oikove qom ayvúpe, kóva nombojoajúi rupi ichupekuéra jurua[42] ndive ha upéicha rupi ndojuhuiha omba’apo hag̃ua ha hembi’urã. Ojapo amo 15 ro’y[43] rupi ohechakuaa hikuái, oñemoirũ rupi ichupekuéra, iñe’ẽnguéra oguéramo ha’ekuéra oguetaha avei tetã háicha, ha vokóikema ojetyvyro ha oñangarekojey ko hembiporukuéra tee rehe. Ko’ág̃a g̃uarã, mitãme oñembo’éma iñe’ẽme imbo’ehaópe, guarani ha castellano yke rehe.
Guana retã rehe avei péicha oiko. Ha’ekuéra ohechakuaa iñe’ẽnguéra añónte oiporúramo ndaikatumo’ãiha oikovepuku, ha upémaramo ojapyhy guarani paraguái imba’e teéramo ha oiporu, heseae ojokupyty jurua ndive, ochanga okaru hag̃ua. Upéicha rupi iñe’ẽnguéra oguetenunga jepe ichuguikuéra, katu ko’ág̃a oñangarekojeýma hese hikuái.
Mokõive kásope ojehechakuaa natekotevẽi hague umi pehẽngue avaitéva oheja ijayvu hapopiru ha hoguemano ikorasõguikuéra, ikatuha ha’ekuéra katuínte ombopoty ojoapytépe upe pojoapy, ha ijykére oiporu guarani térã castellano. Katu pevarã tekotevẽkuri ojeykeko ichupekuéra, ko’ýte Estado guive; tekotevẽkuri política vai yma guare iñambue ko’ág̃a oikohaichahína. Ymave niko temimo’ã ojapokóiva mburuvicha ha mayma jurua apytu’ũ rehe omomýi ichupekuéra omboyke ha ojukapávo avaitéva maymávape; péicha oikómi ymaiteve Paraguái ha América jepysokue javeve. Ojekuaaporã mba’épa oiko umi charrua-gui Uruguáipe, umi mbovymi oikoveva’ekue jejuka guasúgui ojererahapa Francia-pe amo 1832 ha 1833 rupi. Katu ko’ág̃a democracia ipyendamive reheae tetãyguakuéra ojehesape’a ha ojetyvyro, ha umíva ouporã ñe’ẽetápe[44].
Añetehápe Estado guive oñeñangarekoséramo avaitéva ha maymave ayvu rehe, oñeñangareko ha oñemoañeteva’erã maymavépe opaite iderécho, ikatu hag̃uáicha oikove ha’e ha iñe’ẽ. Umi avaitéva guaraníme g̃uarã, ayvu hekoresãi hag̃ua, iñe’ẽharakuéra hekohava’erã, ha péva oguereko hag̃ua, ijyvyva’erã, oikuaaporãha rehe hikuái ndaiporiha teko tekoha’ỹre[45], ha ndaiporiha ayvu teko’ỹre. Mayma tapicha ha tetã ikatúva oikove heko ha iñe’ẽme niko máramo ndohejamo’ãi ko’ã ijitaju ikusugue ichuguikuéra.
Ikatúva ojejapo ñe’ẽnguéra ko’ẽ pyahurã
Tetãnguéra niko ko’ág̃a oguerekopaite pojoapy oñangarekoséramo ñe’ẽnguéra rehe. Pe mba’e apose, voluntad oñehenóiva castellano-pe tuicha mba’e, peva’ỹre noñeg̃uahẽi mamove. Opaite tetã ruvichavete ha tetãygua maymáva ojehesape’a ha opokóramo ikorasõnguéra rehe ko Ypykuéra Ñe’ẽita Yvy Ape Arigua Ary, ikatuete ojehyvykói opaite ñe’ẽ máta, ipotyjerakatuíma hag̃ua hikuái. Ikatuete oñeñangareko ani hag̃ua ogue peteĩmíva jepe, taha’e umi 19 ojeporúva Paraguáipe, 764 rupi oikovéva América-pe, ha amo 6.500 rupi omoherakuãvúva ñe’ẽnguéra yvotyty[46] yvy tuichakue javeve. Katu ko’ã mba’e ojehupyty hag̃ua, oje’ejeýta, mburuvichakuéra ome’ẽseva’erã ijehegui ha tetãyguakuéra oykekoséva’erã, ỹramo hasykuéta.
Ko’ag̃aite niko yvy ape ári ndaiporiveimava’erãkuri tapicha ivare’a térã ijopívova, pojoapy opaichagua oñemoheñóiva oipytyvõ rehe okaru ha oñemonde haḡua maymave. Hetakuépe yvypóra oĩ amo 7.000 millón rupi ko yvy ape ári, ha oguenohẽ tembi’urã 20.000 millón rasápe g̃uarã, katu upevére, hetaiterei tapicha ivare’a ha hetaitekoe omanóva ñembyahýigui. Mburuvicha ha mayma yvypóra ohapo’ose rire vare’a, ikatueteporãntema oñemohendague, katu teko morombi ojapokóiva yvypóra korasõ rehe ndohejái upéicha oiko. Péichante avei oikokuaa ñe’ẽ rehe, ikatuete oñeñangareko ha ojehape’apo ichupekuéra tekotevẽháicha, hesãikatui potávo hikuái. Voluntad hína upe ipepo’áva.
Ñe’ẽ ñeisãmbyhy[47] ha ñe’ẽ rape’apo[48]
Ñe’ẽnguéra rehe oñemba’apo hag̃ua niko oñemohendava’erã léipe mba’épa ojejapóta. Ñe’ẽ ñeisãmbyhy, política lingüística oñehenóiva castellano-pe oñemohenda léi rupive. Paraguáipe ojejuhu Léi Guasu, Léi 4251/10 Ñe’ẽnguéra rehegua ha ambueve tembiapoukapýpe[49]. Aipóramo, oñeñangareko hag̃ua ñe’ẽnguéra rehe, Estado maymáva oguenohẽva’erã léi ojehechakuaahápe ichupekuéra tetã ñe’ẽramo[50], ha ikatuvéramo katu tetã ñe’ẽ teéramo[51]. Umi tembiapoukapýpe, ojehechakuaa ha ojejapyhy rire ichupekuéra tetã ñe’ẽ térã ñe’ẽ teéramo, oñepyrũva’erã Estado ha ñe’ẽharakuéra oñondive ohape’apo iko’ẽ pyahurã. Ñe’ẽrape’apo osẽva’erã ñe’ẽ ñeisãmbyhyhágui; ipype oñemboguejy ha oñemohenda tembiaporãita leikuéra omandáva ñe’ẽ rehegua.
Ñe’ẽ rape’apo
Umi tapicha iñarandúva ñe’ẽpykuaápe oñemoĩ oñoñe’ẽme he’ívo mbohapy hendáicha ojehape’apoha ñe’ẽnguéra: ñe’ẽ jeporu rape’apo[52], ñe’ẽ retepy jeipyguara rape’apo[53], ha ñe’ẽ jekuaapyhy rape’apo[54]. Oĩve he’íva tekotevẽha avei ojehape’apo ñe’ẽ jeporu porã[55]. Ñe’ẽ jeporu, estatus rehe ojepokóramo, ojehecha mba’éichapa ha’e oĩ tekoatýpe, ha ojehupi hag̃ua oñemba’apova’erã Estado guive.
Ojejesarekóramo mokõive Paraguái ñe’ẽ tee rehe, ojehehechakuaáta guarani estatus ikarapetereiveha castellano-gui. Kóva ojeporu oñeñe’ẽ ha ojehaívo Estado rembiapópe[56], momaranduha[57], mbo’ehaovusu ha mayma ñe’ẽ poru rendápe[58]; ndaipóri mamo castellano oike’ỹha. Guarani katu nahániri; ipype sa’i ojehai, ha’e sa’i oñemoñe’ẽ Estado rembiapópe, kuatia opaichagua pokã oñeguenohẽ ipype; upéichante avei ndaipóri peteĩmínte jepe mbo’ehaovusu oporombo’éva guaraníme año, kóva oike pokã pokã mbo’epýramo, katu upépente opyta.
Paraguáipe tapicha iñe’ẽ castellano añóva ikatu omohu’ã mitã ñemoarandu, mitãrusu ñemoarandu, oiko ichugui abogado, ingeniero térã mbo’ehára. Iñe’ẽ guarani añóva katu memória omohu’ãvo mitãrusu ñemoarandu térã oike hag̃ua oñemoarandu mbo’ehaovusúpe; oñemoarandu pukuséramo katuetei oikuaava’erã Castilla ñe’ẽ, ỹramo okẽ oñemboty ichugui. Upéichante avei ta’ãngambyry umívape sa’i oike guarani, ko’ýte oñeñe’ẽhápe mba’e pyahu rehe. Guarani jeporu imbarete hag̃ua, ha’e ojeporu potávo opa mba’erã ha opa hendápe, castellano javeve he’iháicha Léi 4251/10, ojehape’apova’erã ko’ẽrõ, amo gotyove ha kuri g̃uarã[59]. Paraguái Ñe’ẽnguéra Sãmbyhyha pópe opyta ko tetãme ñe’ẽnguéra rape’apo.
Ñe’ẽ ojeporu hag̃ua, tekotevẽ ojerojera hetepy[60], ha péva tapicha oikuaapypukúva upe ñe’ẽ rembiaporã. Guarani rehe oñeñe’ẽjeývo, ko tembiaporã opyta Guarani Ñe’ẽ Rerekuapavẽ[61] pópe, oñemohendaháicha pe Léi 4251-pe, ha upéicha omba’apohína ko ñe’ẽ rerekua. Umi nivaclé oguerekóma Comisión Lingüística ha ambueve avaitéva retã ikatukuaaite ko’ẽrõ ára avei oguerekóma peichagua pojoapy ohetepyjera ha ombovera hag̃ua iñe’ẽnguéra. Ñe’ẽ ñeisãmbyhy ha rape’apo ojogueraha ojopógui; mokõivéva oguatava’erã oñondive; ojeporukuaa hag̃ua ñe’ẽ, oñembopyrusuva’erã hetepy, upéichante avei hetepyrusu rekávo ojeporuva’erã opa hendápe ha opa mba’erã.
Ñe’ẽ retepy jeipyguara rape’apo
Koichagua tape’apópe oike ñe’ẽ ñemopeteĩ[62] ha ñembopyahu[63]. Ñe’ẽ ñemopeteĩ rape’apópe oike jehaikatu, ñe’ẽtekuaa ha ñe’ẽndy ojeporukatuíva[64] ñemohenda. Iñembopyahúpe katu oike umi ñe’ẽndy ojeporukatui’ỹva ha ñe’ẽ ojeporúva umi pojoapy pyahúpente hamba’e[65] ñemohenda. Koichagua tape’apo oñemboguata ikatu hag̃uáicha pe ñe’ẽ ojeporukuaa opa mba’erã. Ñe’ẽ are oñemochi’ĩ ha oñembopoguyva’ekue niko ndojeporúi opa hendápe, ha upéicha rupi jeyvéramo iñe’ẽtekuaa noñemopeteĩri, ha na’iñe’ẽndypái ojeporu hag̃ua opaite mba’épe tekoatýpe[66].
Ñe’ẽ jekuaa ha ñemyasãi avei ojehape’apova’erã. Tekombo’ehína[67] pojoapy kakuaavéva oñembo’e ha ojekuaapyhy hag̃ua ayvu. Paraguáipe Tekombo’e ha Tembikuaa Motenondeha[68] guive oñemba’apohína aremi guivéma ñe’ẽnguéra jeporombo’e rehe, taha’e guarani ha castellano, ha avaitéva ñe’ẽnguéra rehe.
Opaite ro’y taha’e ypykuéra ñe’ẽita yvy ape arigua ary
Tape neporãva niko oiguyru Mayma tetã Joajuvusu pe 2016-pe ojapyhýramo ko 2019 “Ypykuéra Ñe’ẽita Arýramo”, ohesape’a rekávo mayma tetã ruvichavete ha yvypórape tuicha mba’eha ayvu hekovekuérape. Oñembotyhávo ko ñe’ẽapesã ojepyaháva mayma ayvu yvy ape arigua momorãjávo, oñembohysýita mbykymi mba’e rehepa oñeñangarekova’erã ko’ã ánga poty rehe, ani hag̃ua ogueve peteĩmínte jepe ko yvy ape árigui:
a. Tuichaite mba’éniko ayvu. Ko pojoapy ndaha’éi ngululurei, ndaha’éi avei pojoapy yvyporakuéra ojokupyty ha og̃uahẽ hag̃ua oñoñe’ẽme año. Ha’e oguerosyryry yvpóra rembihecha, remiandu ha arapy; oguévo peteĩ ñe’ẽ, ogue avei arapy resa peteĩ. Ikusuguévo peteĩ ayvu, he’iháicha Claude Hagège oñemboty peteĩ ovetã opaite tapicha aty omyasãi ha omoĩhápe ñe’ẽme hi’arapy.
ã. Teko’eta ha ñe’ẽeta[69] rehe ñeñangareko opavave yvypóra rembiaporã tee. Maymave oñemongu’eva’erã ko yvy ape árigui ogueve’ỹma hag̃ua oimehaichagua tekove, taha’e yvyra, ka’avo opáichagua, mymba michĩ ha tuicháva. Tekove’eta[70] niko tekotevẽterei ko arapy hesãi ha yvypóra rekove ipytupuku hag̃ua. Ogue oguevéramo ohóvo opáichagua tekove, yvypóra renonderã iñypytũ. Upéichante avei ñe’ẽnguéra ñembokusugue ouvai opaite tekovépe ko yvy ape ári. “Cualquier reducción de la diversidad lingüística disminuye el potencial adaptativo de nuestra especie, porque disminuye las fuentes de conocimientos de las que bebemos” (Crystal, 2001, p. 48).
ch. Ypykuéra ayvu tuicha mba’eterei arapy hesãi hag̃ua. Heta tembiapokue oñemyasãiva ohechauka ha’ekuerahahína oipysyrõvéva tekove’eta yvy apére[71]; oĩ he’íva ha’ekuéra oñangarekoha 80% ko’ãva rehe. Hesekuéra tuicha ojeko yvy rekoresãi, ha’ekuéra rehe yvy jarýi, iñangarekohára teete. Umi mba’e pyahu omoingéva tesaparápe yvypóra, ka’avo ha mymba maymáva rekove, cambio climático ha calentamiento global umívape g̃uarã pohã añetete ojejuhu ko’ã tapicha arandupýpe. Arandueta ha’ekuéra oguerekóva oñangareko hag̃ua hekoha ha yvy rehe ojejuhu iñe’ẽnguérape. Aipóramo, amáke ogue ohóvo umi ñe’ẽ -oikoháicha ko’ág̃a- sa’i sa’ive pohã opytáva oñembohekoresãi hag̃ua yvy, tekoha ha mayma yvypóra rekove.
e. Ikatuete oñeñangareko ha oñembohekoveresãi opaite ayvu. Ymavémi ndojehechaporãiva ñe’ẽeta[72], ojehecha uvei mba’evaíramo. Tupãñe’ẽngue ryrúpe ojejuhu yvyporakuéra omopu’ã haguére Torre de Babel Tupã ipochyhague hendivekuéra ha omoñe’ẽheta ichupekuéra; oje’ekuaa Tupã ohavira potávo ichupekuéra ojeguerovu rehe omoñe’ẽheta hague ichupekuéra anivéma hag̃ua ojokupyty. Ko’ág̃a rupi ojehechakuaa pe ñe’ẽeta ndaha’eiha ñe’ẽmeg̃ua[73], ha’eha uvei jehovasa[74] ha péva ojererovy’ava’erã, ohechauka rehe yvyporakuéra ojehesape’aha oúvo, ha ikatutaha oñangarekove ko hembiporu rehe.
ẽ. Ko’ẽreíre tekotevẽ ojehesape’ave yvyporakuérape ohayhu ha oñangarekose hag̃ua iñe’ẽnguéra yvotyty rehe. Yvotyty iporã ha kyakuãvu hag̃ua niko heta ha opaichagua yvoty ombojeguava’erã ichupe; rasaite ivaíne yvotyty oĩhápe peteĩ térã mokõi yvoty año. Oñembohekoresãi hag̃ua ñe’ẽnguéra yvotyty, tekotevẽ yvyporakuéra ojohesape’a, tove opa rupi tomumu tapicha iku’íva omba’apo iñe’ẽ rehe[75] oĩmaháicha heta tapicha omba’apo, ojoaju ha oñorairõva yvypóra derecho[76], tekoha resãi[77] ha ambue derecho rehe hamba’e. Mayma yvypóra rehe ojeko ñe’ẽnguéra ko’ẽ pyahurã.
Arandukaporupyre
Ñanduti Rogueguigua
[1] Lengua.
[2] Herramienta.
[3] Indígenas.
[4] Lengua.
[5] Universo.
[6] “Toda lengua es un templo, en el que se venera el alma de aquellos que la hablan”. Oliver Wendell Holmes.
[7] Organización de las Naciones Unidas.
[8] Año Internacional de las Lenguas Indígenas.
[9] Lingüista.
[10] Siglo.
[11] Muerte.
[12] Factores que representan un riesgo para la seguridad física de las personas.
[13] Factores que cambian la cultura de un pueblo.
[14] Comunidad.
[15] Hambruna
[16] Genocidio.
[17] Guerras.
[18] Asimilación cultural.
[19] Países colonizados.
[20] Lengua propia.
[21] Ámbitos de uso.
[22] Universidad.
[23] Indígenas.
[24] Lengua de enseñanza.
[25] Mundialización lingüística.
[26] Poder.
[27] 1999-pe, he’i Crystal, yvy ape ári oĩ 6.000 millón tapicha rupi. Upéramo ha’e ohai aranduka oñeñe’ẽha.
[28] Lenguas en peligro.
[29] Islas.
[30] Consecuencias del colonialismo.
[31] Colonización de los pueblos indígenas.
[32] Desvalorización y discriminación de sus lenguas.
[33] Historia oficial.
[34] Lengua de trabajo.
[35] Mar.
[36] Pecado original.
[37] Por carecer de sangre europea.
[38] Secretaría de Políticas Lingüísticas.
[39] Revitalización lingüística.
[40] Estatutos.
[41] Academia de la lengua.
[42] Los blancos o paraguayos.
[43] Oipyaháva ko ñe’ẽpesã omba’apomimi hendivekuéra, ha ichupe omombe’u umi qom hekoasakue.
[44] Diversidad lingüística.
[45] Comunidad.
[46] Jardín lingüístico.
[47] Política lingüística,
[48] Planificación lingüística.
[49] Normativas.
[50] Lengua nacional.
[51] Lengua oficial.
[52] Planificación del estatus.
[53] Planificación del corpus.
[54] Planificación de la adquisición.
[55] Planificación del bueno uso.
[56] Administración pública.
[57] Medios de comunicación.
[58] Ámbitos de uso.
[59] Planificación a corto, mediano y largo plazos.
[60] Desarrollo del corpus.
[61] Academia de la Lengua Guaraní.
[62] Estandarización.
[63] Modernización.
[64] Ortografía, gramática y vocabularios.
[65] Terminología especializada.
[66] Uso social.
[67] Sistema educativo.
[68] Ministerio de Educación y Ciencias.
[69] Diversidad cultural y lingüística.
[70] Diversidad biológica.
[71] Biodiversidad del planeta.
[72] Diversidad lingüística.
[73] Maldición.
[74] Bendición.
[75] Dinamizadores lingüísticos.
[76] Derechos humanos.
[77] Ambiente sano.
