Cerramos nuestra serie de publicaciones de homenaje a nuestra lengua guaraní con un capítulo de la novela Pyhare pytũ, Elena, de Feliciano Acosta, estupenda obra que ejemplifica fehacientemente el vigor actual de nuestro idioma, con el admirable vuelo que va tomando dentro del terreno respetado de la narrativa de largo aliento. El libro fue publicado por Servilibro en el 2021.
PYHARE PYTŨ, ELENA
(vore 15-ha)
Feliciano Acosta
Ambue ko’ẽme katu Elena opu’ã voi, oke’ỹetére, oñembo’e, ha upéi ojerure ojehejami haçua ojahu, oha´arõ haçua ipiariguápe oho haçua oñe’ẽ mburuvicha ndive.
Orambosapa rire oñomongeta Carmen ndive, ha´e ombopy’aguasu chupe, kuña paraguái rekópe py´aguapýpe porã oho haçua ñombohovake Pastor Coronel ndive. Riremínte oúma ipiárigua, kuimba’e tyvyta joaju, resa pypuku, rova pochy vai, omyañaña Elena-pe ha ogueraha henonderã.
Oike kotýpe ha upépe ojuhúma Pastor Coronel-pe hye ha hova ñehẽ guasu upépe, omboguapy chupe henondépe ha oñepyrũ oporandu:
-Nde piko Elena Benítez hína.
-Elena Benítez, che-ombohovái hatã.
-Nde piko reikuaa Juan de Dios Salinas-pe.
-Aikuaa, ore irũ Ligas Agrarias-pegua niko ha’e-ombohovái.
-Ha’e nde ruvicha, ajépa.
-Nahániri, ore nda’oreruvichái voi, peteĩchapa ore-ombohovái.
-Añeteguánteke ere, ani ñañembyaiñaína, ore niko heta mba’e roikuaahína.
-Añeteva’erã niko pe eréva, che añetegua ha’eháicha, aipórõ-he’i Elena.
Oñakãpire’ỹi Karai mburuvicha, ha omaña porã pe Elenare rova mbytetére:
-Ndépa reikuaa mamópa oiko-oporandu jey.
-Upéva che ndaikuaái, péicha roñombyaty javénte che ahechámiva chupe, ha´e ndoikói Kiríño jerére, ore roikoha rupi-ombohovái.
-Ha ndereikuaáipa mamo rupi oikóne, ore roheka roikóvo chupe, nde reikua ha remombe´úramo oréve niko voiete resẽta ko’águi-he’i jey mburuvicha, upépe oñe’ẽ mbegue mivéma.
-Ha’eháaicha ndéve che niko ndaikua’ai-ombohovái Elena.
Pende apytépeta oĩ penembo´éva peiporu haçua mboka-oprandu jey mburuvicha.
-Nahániri ore Ligas Agraias-ygua niko ore rekove potĩ, ndoroikéi umi mba’e vaípe, ore niko roñopytyvõ haçuánte roñombyaty, ni mbokavícho norombopukuaái.
-Ha, Celso Benítez-guipa mba´e reikuaa.
-Mbaéve ndaikuaái chugui-ombohovái iñe’ẽ ári.
-Mba’éicha piko ndreikuaamo’ãi mba’eve, nde kyvy niko-he’i ha ombota mesa Pastor Coronel, huguy rahu jeýma.
-E’a ha moõ piko reipota che aikuaa, ha’e niko ymáma ohova’ekue ndaikuaái mamópa- he’i Elena.
-Ha’e niko okañy orehegui oikóvo, ha eikuaáke, Juan de Dios Salinas ha Celso Benítez, hekove térã hetekue roguerúta ko’ápe-he’i ha ombota hatãvéma mesa.
Hi’ambu Pastor Coronel, hoy’u’imi ha upéi oñepyrũ oñe’ẽjahéima Elena-, pochy rehevémape oporand’uva oporandu ha sapy’apy’a osapukái:
-Peẽ comunista pejavymi penderapepeína, ndapeho pukumo’ãi, ore roime poromosarambipa haçuicha tomano omanóva. rohapo’óta ko ñane retãgui umi comunista; upeicarõ reikuaáma mba’épa nera’arõ’úiramo reikuaáva, ha ko’áça pegueraha chéve ko kuña ko’águi, osapukái soro ha ombota mesa ku itarovaváicha.
Pya’éko hembiguaikuéra omyañaa Elena-pe, ha oguenohẽ chupe mburuvicha kotýgui.
Oçuahẽ haçuagu’inte oçuahẽ ikotýpe, hova morotĩ sakã ha oñemombo tupápe, Carmen ojapichypichy, omboy’u, mba’eve he’i’ỹre. Are porã rire ha omombe’u Caren-pe hembiasakue upe pyhareve mburuvicha kot’ype. Mokõivéva okyhyjete opytávo; mba’e piko ko ndohasas’eiva hapichakuéra ohasava. Upéicha oikovemano hikuái hetaite ára, oñeñuãhápe Pyhare pytũme.
Karai Luis Chaparro oikuaapa rire oikóva Kiriño jerére ou Paraguaýpe oñe’ẽ Comité de Iglesias-ygua ndive omombe’u chupekuéa mba’éichapa oiko mitãnguéra, ha ogueru upekuévo ao ha hi’upyrãmi Elena-pe çuarã, omombe’umívo avei ojejukahague Juan de Dios Salinas. Omyesakã chupekuéra tahachi ha milikokuéra oikuaaporã rire ikañyha, ha ko’ẽmbota ypytũme gueteri oçuahẽ chupe hikuái, ha’e oñandúre chupekuéra osẽ óga kupe rupi ha oike ka’aguýpe, oñemotenonde hesekuéra. Umi aña rymba oike hapykuéri, ha pe ko’ẽ parapara jave Juan de Dios osẽ ñúre ha upépe oñotỹ hetére hikuái mbokara’ỹi. Oje’e oñembosarái vaipaitehague hese hikuái, hakatu avave ndoikuaái mba’épa oiko chugui oikuaauka chupekuéra karai Luis.
Comité de Iglesias-ygua katu omombe’u chupe ikatutahahína voiete oho hikuái umi mokõi Elena memby michĩvéva piári, he’ivove chupekuéra mburuvichakuéra ikatuha ojegueru hendive ha toñembosako’i ou haçua ha’e avei hendivekuéra, oha’arõnteha ombohovái chupekuéra imba’ e jerure kuatiáre, he’i chupe…
Vy’ápe karai Chaparro ojevy Kiriñope marandu porãite reheve. Ohokuévo oçuahẽma voi ohecha mitãnguérape ha upekuévo omombe’u kuñakaraikuérape he’iva’ekue chupe Comités-ygua., ha ovy’apa hikuái.
Ambue ko’ẽme voi porã tahachikuéra ruvicha osapukái Elena ha Carmen koty rokẽme.
-Pepu’ã, pepu’ãke peẽ mokõi kuña tapeho pejahu mba’e, peñemoro’ysãmi háke aréma peimehague ko’ápe peneaño, oimeva’erã pehekamapeína; ndapeipotáirõ che poipytyvõ, heta oĩ ápe oñangarekokuaátava pende rehe-he’i ha ohasa ohóvo.
Elena ha Carmen oñemondýi tuichaite, ha oñekarama ojuehe, Ñandejára réra ijurupekuéra.
-Hetaitéma ñande rereko asy ko’ã aña rembiguái, ñane ánga ñopũ manterei hikuái-he’i ñembyasy vai Carmen.
-Che niko ndaipotái chejavyky hikuái- ombohovái Elena.
– Ha máva piko oipotáta, Jahecháma niko ñande mba’éichapa oñembosarái ñande rapicha kuñáre pe kochõ ári- ombohovái Carmen.
Upe arapukukue ojepy’apy mokõivéva, okyhyje omanóta hikuái, sapy’a oúramo çuarã ipiarikuéra upe pyhare, ha pe ára ipukuve chupekuéra, peichagua ára ndohasáiva hikuái araka’eve.
Pyhare py’atytýipe oñeno hikuái oke haçua, mokõivéva ndokemo’ãi voi, upeichahágui Elena hi’ãmbu mbuku, ha hi’ãkuaitégui he’i.
-Pyhare pytũetéma niko Carmen, ha ndaikatúi gueteri jake.
-Pyhare pytũ, Elena.
Pyhare hũ
ñande rekovéicha.
Arai hũ anambusu
ou ñandejaho’i.
Pyhare pukuete.
Araka’e Puku jahecháta
kuarahy resa.
Pyhare pytũ, Elena
ñande rekove.
Okapu ñe’ẽ ñembyasy Carmen ñe’ã kuaitégui, ha oikutu Elena ã ñembyasy ku ñuatĩ akuáicha ha opyta upépe otytýi.
Elena hi’ãho mbuku ha upéi mbeguekatumi ku Carmen apysápe oñe’ẽroguáicha de’i:
Pyhare pytũ,
Pyhare aña,
Pyhare pukuete.
Aipotaitéma niko ko’ẽ
chepytupa mboyve.
Ko’ẽ rire ndahetia’epái voi hikuái; jepiverõguáicha oguapy ojpvái oñembyasy. Upeichahágui oçuahẽ hendapekuéra Comité de Iglesias-ygua, omombe’u chupekuéra omba’apo jejopyha hikuái jahechápa ndojepoíri chuguikuéra, hapeporã ohóvo he’i. Omombe’u avei Elena-pe ojejukahague Juan de Dios Salinas, ha oguerutaha mokõi imemby michĩvéva hendive ikatumivovénte. Oheja ojereruva’ekue chupekuéra ha osẽ oho hikuái.
Ovy’aite Elena ha Carmen sapy’ami imbohupakuéra ndive, ha upéi opyta oñomongeta, ogueroviase oje’eva’ekue chupekuéra, hakatu Oikuaaporãma mburuvichakuéra reko. Upe Pyhare okeporãvéma mokõivéva.
